Κύκνος

Κύκνος (αστερισμός)

Κύκνος (Λατινικά: Cygnus, συντομογραφία: Cyg) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και είναι ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Ο Κύκνος βρίσκεται ολόκληρος στο βόρειο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας και συνορεύει με έξι αστερισμούς, τους: Κηφέα, Δράκοντα, Λύρα, Αλώπεκα, Πήγασο και Σαύρα.

---

Ονομασίες και ιστορία

Η ονομασία Κύκνος οφείλεται στον Ερατοσθένη, ενώ οι υπόλοιποι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τον αστερισμό `Ορνις (= πουλί γενικά). Ο Άρατος τον χαρακτηρίζει αιόλον, δηλαδή πτηνό που πετά γρήγορα, ένας χαρακτηρισμός που ταιριάζει στον κύκνο. Επειδή όμως το επίθετο «αιόλος» στον Σοφοκλή σημαίνει και τον αστραφτερό, τον γυαλιστερό, τον γεμάτο αστέρια («αιόλα νυξ»), μπορεί εδώ να δικαιολογείται από τη θέση του αστερισμού μέσα στον Γαλαξία. Κατά την ελληνιστική μάλλον εποχή συγκεκριμενοποιήθηκε ως το μυθικό πρόσωπο Κύκνος, γιος του θεού Άρη ή του Σθενέλου, αλλά και ως ο κύκνος στον οποίο μεταμορφώθηκε ο Δίας για να ζευγαρώσει με τη Λήδα και να γεννηθούν οι δίδυμοι Διόσκουροι Κάστορας και Πολυδεύκης καθώς και η Ωραία Ελένη που ήταν η αφορμή του Τρωικού πολέμου. Ως το πουλί της Αφροδίτης, ήταν επίσης γνωστός ως Μυρτίλος, από τη μυρτιά, το ιερό φυτό της θεάς. Και από κάποιους πιστευόταν πως ήταν ο Ορφέας, που τοποθετήθηκε μεταθανατίως στα ουράνια δίπλα στην αγαπημένη του Λύρα. Ωστόσο κάποιοι ανατολιστές πιστεύουν πως η αρχική σύνδεση των αστέρων αυτών με πτηνό πιθανότατα έγινε στην αρχαία Μεσοποταμία, όπου πινακίδες σφηνοειδούς γραφής δείχνουν εκεί ένα πτηνό κάποιου είδους (Urakhga), χωρίς να σχετίζεται με ουράνια χαρτογράφηση.

Οι Ρωμαίοι συνέχισαν την παράδοση με τα ονόματα Volucris, Ales και Avis (Αles Jovis, Ales Ledaeus, Avis Veneris), ενώ το Olor (= κύκνος) ήταν σε χρήση ως τον 19ο αιώνα και ο Λαλάντ παραθέτει το Phoebi Assessor.

Στους Άραβες, μολονότι κάποτε του απέδιναν τον τίτλο Al Tair al Arduf (ο ιπτάμενος αετός), ή Al Radif, ο Κύκνος ήταν συνήθως γνωστός ως Al Dajajah, δηλαδή η κότα, κάτι που χρονολογείται ήδη από τον Αιγύπτιο ιερέα Μανέθωνα. Η τελευταία ονομασία βρίσκεται αργότερα στη βιβλιογραφία παρεφθαρμένη με τις μορφές Adige(ge), Aldigaga, Addigagato, Degige, κλπ.. Το όνομα που δίνει ο Σκάλιγκερ για τον αστερισμό είναι Al Ridhadh, που παραφθάρηκε σε El Rided. Ο Βρετανός ανατολιστής Thomas Hyde (1636-1703) δίνει το όνομα Kathaαπό το αραβικό Al Katat, ένα περιστερόμορφο πτηνό, ίσως η δεκοχτούρα, αλλά στη σημερινή αραβική γλώσσα η λέξη σημαίνει ένα φαγώσιμο είδος πτηνού της ερήμου.

Οι Αλφόνσειοι Πίνακες, στην έκδοση της Μαδρίτης του 1863-1867, απεικονίζουν τον αστερισμό, που αναφέρεται ως Galina, με τη μορφή κότας και όχι κύκνου, με τον μικτό αραβικό χαρακτηρισμό altayr aldigeya, παρότι αλλού σημειώνουν: "Olor: Hyparcus Cygnum vocat". Η αραβολατινική Αλμαγέστη του 1515 ονομάζει τον Κύκνο Eurisim ("et est volans: et jam vocatur gallina", παρά το ότι βεβαίως οι κότες δεν πετούν!). Τα σχόλια του Γερμανού αστρονόμου Christian Ludwig Ideler (1766-1846) πάνω σε αυτή τη χαοτική ονοματολογία δείχνουν την κυκλική διαδικασία προελεύσεως των ονομάτων και αξίζει να παρατεθούν εδώ:

«Έχουν, επιπλέον, χρησιμοποιήσει τη μεταφρασμένη ελληνική λέξη όρνις στη μορφή Lurnis ή Urnis. Πιθανότατα από αυτό το Urnis προήλθε το Eurisim στην παραπάνω σπάνια ονομασία. Πιθανώς ο μεταφραστής βρήκε στο αραβικό πρωτότυπο την άγνωστη σε αυτόν λέξη Urnis. Υπέθεσε φυσιολογικά ότι ήταν ελληνική, μόνο που δεν ήξερε την ορθή της σημασία. Από την άλλη πλευρά, το φυτό ερύσιμον (Erysimum officinale) του ήρθε στο νου, το οποίο οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν Ireo, και αυτό ανακάλεσε από τη μνήμη το φυτό ίριδα (Iris florentina), και έτσι, καθώς μου φαίνεται, οδηγήθηκε η σκέψη του, μέσα από μια τελείως φυσιολογική σύνδεση ιδεών, στο υπέροχό του "eurisim quasi redolens ut lilium ab ireo"»

Εξαιτίας της ομοιότητας του σχήματος που διαμορφώνουν τα κυριότερα άστρα του Κύκνου με σταυρό, είναι διαδεδομένη η ονομασία Βόρειος Σταυρός. Για το λόγο αυτό ο νότιος αστερισμός Crux έχει την επίσημη ελληνική ονομασία Νότιος Σταυρός, αντί απλώς «Σταυρός». Για τον ίδιο λόγο, πολλοί Χριστιανοί το ταύτισαν με τον Τίμιο Σταυρό του Χριστού. Ο Ιούλιος Σίλερ προχώρησε παραπέρα λέγοντας πως ήταν ο «Σταυρός μετά της Αγίας Ελένης» (Crux cum S. Helena). Οι αστέρες α, γ, η και β Κύκνου σχηματίζουν την κάθετη (μεγαλύτερη) κεραία του σταυρού (μήκους άνω των 20 μοιρών), ενώ οι ζ, ε, γ και δ την οριζόντια κεραία του σταυρού. Η δεύτερη ομάδα αστέρων ήταν γνωστή στους Άραβες ως Al Fawaris, οι Καβαλάρηδες, με τους α και κ Κύκνου να προστίθενται κάποτε σε αυτή.

---

Οι φωτεινότεροι αστέρες

Ο Αργκελάντερ απέδιδε στον Κύκνο 146 αστέρες ορατούς με γυμνό μάτι, ο Heis 197 ενώ ο Πτολεμαίος αναφέρει μόνο τους λαμπρότερους 17. Λογικό είναι οι κυριότεροι αστέρες του αρκετά μεγάλου αυτού αστερισμού, που βρίσκεται πάνω στον Γαλαξία των δισεκατομμυρίων αστέρων, να είναι αρκετά φωτεινοί ώστε να έχουν και δικά τους ιδιαίτερα ονόματα.

Ο αστέρας α Κύκνου είναι και ο φωτεινότερος του όλου αστερισμού, με φαινόμενο μέγεθος 1,25. Είναι γνωστός με το ιδιαίτερο όνομα Ντενέμπ, όπου και σηματοδοτεί την ουρά του αστερισμού. Ο αστέρας β Κύκνου είναι ωραίος διπλός αστέρας, συγκροτούμενος από έναν γαλάζιο γίγαντα μ΄ ένα μικρότερο συνοδό, γνωστός με το όνομα Αλμπιρέο (Albireo), όπου και σηματοδοτεί τη κεφαλή του αστερισμού. Ο αστέρας γ, o δεύτερος σε φωτεινότητα του Κύκνου, είναι ο Σαντρ (Sadr). Ο δ Κύκνου έχει φαινόμενο μέγεθος 2,87 με αμυδρό συνοδό ογδόου μεγέθους σε απόσταση 2,5΄΄. Οι φασματικοί τύποι είναι A0 IV και F1 V. Ο ε είναι γνωστός ως Τζιενά. Οι αστέρες γ, δ, και ε σηματοδοτούν το ανάπτυγμα των φτερών του αστερισμού. Ο ζ έχει φαιν.μέγεθος 3,20 και φασματικό τύπο G8 III. Ο η έχει φαιν.μέγεθος 3,89 και φασμ.τύπο K0 III (πορτοκαλί γίγαντας). Απέχει από τη Γη περί τα 140 έτη φωτός. Ο ι2 Κύκνου έχει φαιν.μέγεθος 3,79 και φασμ.τύπο A5 V. Ο κ έχει φαιν.μέγεθος 3,77 και φασμ.τύπο G9 III (κίτρινος γίγαντας). Ο ν έχει φαιν.μέγεθος 3,94 και φασμ.τύπο A1 V. Ο ξ, μέσα στο νεφέλωμα NGC 7000, έχει φαιν.μέγεθος 3,72 και φασμ.τύπο Κ5 Ib-II. Ο ο1 Κύκνου είναι ωραίος τριπλός (φαιν.μεγέθη 4, 5 και 7), ορατός και με κιάλια (έχει αποκληθεί και «Ο άλλος Αλμπιρέο»). Ο τ είναι διπλός με συνολικό φαιν.μέγεθος 3,72 και φασμ.τύπο F2 IV. Ο 31 Κύκνου έχει φαιν.μέγεθος 3,79 και φασμ.τύπους K2 II και B3 V. Ο 32 Κύκνου έχει φαιν.μέγεθος 3,98 και φασμ.τύπους K3 Ib και B3 V.

---

Λοιπά αξιοσημείωτα στον αστερισμό

Διασχιζόμενος διαγωνίως από το γαλαξιακό επίπεδο, ο αστερισμός αυτός είναι πολύ πλούσιος σε σώματα του δικού μας Γαλαξία: νεφελώματα, ανοικτά αστρικά σμήνη, άλλους ενδιαφέροντες αστέρες, κλπ..

Αστέρες

Ο κατακόκκινος μεταβλητός αστέρας χ Κύκνου, νοτιοδυτικά του η, έχει φαινόμενα μεγέθη από 5,2 (στο μέγιστο και σπανιότερα 4,23) ως 9 (στο ελάχιστο), συνεπώς είναι συνήθως ορατός και με μικρά κιάλια. Ο αστέρας 16 Κύκνου B, με φαιν.μέγεθος 6,20, φασμ.τύπο G2 V, απόλυτο μέγεθος 4,5 και απόσταση από τη Γη 70,52 έτη φωτός, έχει ένα πλανήτη που περιφέρεται γύρω του μία φορά κάθε 804 ημέρες σε μέση απόσταση 1,7 AU, αλλά σε τροχιά υψηλής εκκεντρότητας (0,67), και έχει μάζα τουλάχιστον 500πλάσια της μάζας της Γης. Είναι ένας από τους πρώτους εξωηλιακούς πλανήτες που ανακαλύφθηκαν. Αστέρας και πλανήτης πλησιάζουν το Ηλιακό Σύστημα με ταχύτητα 98 χιλιάδες χιλιόμετρα την ώρα. Δύο άλλοι εξωηλιακοί πλανήτες περιφέρονται πολύ κοντά στους αστέρες HD 187123 και HD 188753. Ο πρώτος απέχει 162,8 έτη φωτός από τη Γη, και γυρίζει περί τον αστέρα του κάθε 3 γήινες μέρες και 2 ώρες σε μέση απόσταση από αυτόν 6,3 εκατομ.χιλιόμετρα. Ο δεύτερος απέχει 149 έτη φωτός από τη Γη, και γυρίζει περί τον αστέρα του (που είναι μέλος τριπλού συστήματος) κάθε 3 γήινες μέρες και 7 ώρες σε μέση απόσταση από αυτόν 7,9 εκατομ.χιλιόμετρα. Ο αστέρας 61 Κύκνου, αποτελεί τριπλό σύστημα από δύο κόκκινους γίγαντες και ένα μικρότερο συνοδό, είναι ο 16ος και ο 17ος κοντινότεροι αστέρες στη Γη (λαβαίνοντας το σύστημα του α Κενταύρου ως 3 αστέρες, τον Σείριο ως 2, κλπ.) ανάμεσα στα εκατομμύρια του νυκτερινού ουρανού. Και, πράγμα όχι άσχετο, έχει τη μεγαλύτερη ιδία κίνηση από όλους τους αστέρες που είναι ορατοί με γυμνό μάτι. Το τριπλό αυτό σύστημα ήταν το πρώτο που μετρήθηκε η παραλλακτική γωνία το 1838 όπου βρέθηκε ν΄ απέχει από τη Γη περίπου 11,1 έτη φωτός. Ο αστέρας P (πε) Κύκνου, ή αλλιώς ο 34 Κύκνου, ανήκει στην κατηγορία των «λαμπρών κυανών μεταβλητών» (Luminous Blue Variables, LBV). Το φαιν.μέγεθός του κυμαίνεται από 3 ως 5, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένα «τέρας» σε απόσταση 6 χιλιάδων ετών φωτός με συνολική φωτιστική ισχύ 700.000 φορές μεγαλύτερη εκείνης του Ήλιου. Οι φασματικές γραμμές του έδωσαν το όνομά τους στο "P Cygni profile": κάθε ευρεία γραμμή εκπομπής συνοδεύεται από στενή γραμμή απορροφήσεως μετατοπισμένη προς το κυανό, χαρακτηριστικό του ισχυρού αστρικού ανέμου. Ο κατακλυσμικός μεταβλητός SS Κύκνου είναι νάνος καινοφανής αστέρας, ενώ ο V404 Κύκνου αντιστοιχεί σε μαύρη τρύπα σε διπλό σύστημα. Στις 29 Φεβρουαρίου 1975 ανακαλύφθηκε καινοφανής αστέρας από Ιάπωνα ερασιτέχνη αστρονόμο και 2 ημέρες αργότερα έφθασε στη μέγιστη φωτεινότητα 1,8. Πολλή επιστημονική έρευνα εξάλλου έγινε, και νέα συμπεράσματα εξάχθηκαν, από τον Καινοφανή του Κύκνου 1992, γνωστότερο ως V1974 Κύκνου. Αλλά και άλλος καινοφανής εξερράγη σχετικά πρόσφατα στον Κύκνο, ο κατακλυσμικός μεταβλητός V1668 Κύκνου το έτος 1978.

---

Ανοικτά σμήνη

Το αστρικό σμήνος M29 (NGC 6913) έχει διάμετρο 8 έτη φωτός (φαινόμενη 7΄), φαιν.μέγεθος 6,6 και απόσταση από τη Γη περίπου 4.000 έτη φωτός. To M39 (NGC 7092) έχει πάνω από 30 αστέρες, διάμετρο 8 έτη φωτός (φαινόμενη 32΄), φαιν.μέγεθος 4,6 και απόσταση από τη Γη περί τα 900 έτη φωτός. Το NGC 6871 έχει φαινόμενη διάμετρο 20΄ και φαιν.μέγεθος 5,2. Το NGC 6883 έχει φαινόμενη διάμετρο 15΄ και φαιν.μέγεθος 8,0.

---

Πλανητικά νεφελώματα

Το νεφέλωμα NGC 6826 είναι γνωστό ως «το πλανητικό που αναβοσβήνει» ("Blinking Planetary") από την αντίστοιχη ψευδαίσθηση που παρέχει και απέχει από μας περίπου 3.000 έτη φωτός (φαιν.μέγεθος 8,8). Το M 1-92 είναι γνωστό ως «Πάτημα του Μινκόφσκι» ("Minkowski's Footprint").

---

Διάχυτα νεφελώματα

Κατ' αρχήν, επειδή ο Κύκνος περιέχει πολλά πυκνά αστρικά πεδία, εύκολα ανιχνεύονται σκοτεινά νεφελώματα ως περιοχές χωρίς αστέρες: Στον Κύκνο αρχίζει η σκοτεινή ταινία "Great Rift", που εκτείνεται κατά μήκος της λωρίδας του Γαλαξία μέχρι τον Κένταυρο, και υπάρχουν επίσης τα σκοτεινά νεφελώματα Barnard 146, 147, 168, 352 και 361. Το πλέγμα νεφελωμάτων εκπομπής του γ Κύκνου εκτείνεται περί τις 2 μοίρες και εμπλέκεται με το νεφέλωμα IC 1318 ή «Νεφέλωμα της Πεταλούδας». Το νεφέλωμα NGC6888 («Νεφέλωμα της Ημισελήνου», "Crescent Nebula") διαστάσεων 20΄ Χ 10΄ (27 Χ 14 έτη φωτός στην εκτιμώμενη απόσταση των 4.700 ετών φωτός) αποτελεί απλώς την αποβολή της ατμόσφαιρας ενός αστέρα Wolf-Rayet. Η κυκλική νεφέλωση που αποτελείται από τα NGC 6960 («Δυτικό Νεφέλωμα των Πέπλων» ή «Σκούπα της Μάγισσας») και NGC 6992 / NGC 6995 («Ανατολικό Νεφέλωμα των Πέπλων») είναι γνωστή και ως «Βρόχος του Κύκνου» ("Cygnus Loop")», και συνιστά υπόλειμμα υπερκαινοφανούς ηλικίας 5.000 ως 10.000 ετών. Απέχει από τη Γη κατά μέσο όρο 1.440 έτη φωτός, που αντιστοιχεί σε διάμετρο 67 ετών φωτός (2 μοίρες 40΄). Το νεφέλωμα εκπομπής NGC 7000 ονομάζεται και «Νεφέλωμα Βόρειος Αμερική» εξαιτίας του σχήματός του. Απέχει επίσης περί τα 1.500 έτη φωτός από τη Γη, που αντιστοιχεί σε διάμετρο 50 ετών φωτός (2 μοίρες). Το νεφέλωμα εκπομπής (με σκοτεινά υπερτιθέμενα) IC 5067 / IC 5070 ονομάζεται και «Νεφέλωμα-Πελεκάνος» εξαιτίας του σχήματός του. Παρόμοια απόσταση και διαστάσεις με το προηγούμενο. Το νεφέλωμα εκπομπής/ανακλάσεως IC 5146 ονομάζεται και «Νεφέλωμα-Κουκούλι», και συνοδεύεται από ομώνυμο ανοικτό σμήνος. Τέλος, το «Νεφέλωμα του Αυγού» (CRL 2688), σε απόσταση περί τις τρεις χιλιάδες έτη φωτός από εμάς, αποτελεί πρωτοπλανητικό νεφέλωμα.

---

Πηγές Ακτίνων Χ

Η πηγή Cyg Χ-1 συνιστά διπλό σύστημα, 2 αστέρες που περιφέρονται περί το κοινό τους κέντρο μάζας. Ο ένας έχει καταρρεύσει σε μαύρη τρύπα μάζας 10 ως 16 ηλιακών μαζών. Ο άλλος αστέρας είναι ο κυανός υπεργίγαντας ενάτου μεγέθους V1357 Κύκνου και τρέφει με το υλικό του τη μαύρη τρύπα. Το υλικό υπερθερμαίνεται καθώς στροβιλίζεται γύρω από την τρύπα κι έτσι εκπέμπει τις ακτίνες Χ. Η πηγή Cyg Χ-3 είναι παρόμοιας δομής με την προηγούμενη, αλλά ο «οπτικός συνοδός» είναι μάλλον αστέρας Wolf-Rayet.

---

Πηγή ραδιοκυμάτων

Η πηγή Cygnus A ταυτίζεται παραδόξως με μακρινό γαλαξία: Πρόκειται για ελλειπτικό γαλαξία σε εκτιμώμενη απόσταση 600 ως 700 εκατομμύρια έτη φωτός από τη Γη, πράγμα που τον καθιστά τον κοντινότερο ισχυρό ραδιογαλαξία.